Ғўза тунлами (кўсак қурти) (Нelicoverpa armigera)
Umumiy ta'rif
Ғўза тунлами Lepidopter туркуми Noctuidae оиласи Helicoverpa авлодига мансуб ҳашарот. Қанотлари ёйилганда 30—40 мм; танасининг узунлиги 12-20 мм га боради. Олдинги қаноти кулранг сариқ, буйраксимон, юмалоқ доғли, орқа қаноти сарғимтир, қўнғир ҳошияли, ўртасида тўқ рангли ойсимон доғлари бор. Эркаги урғочисига нисбатан очиқроқ рангда. Тухуми оч сарғиш, ўзига хос радиал «қобирғалари» бор. Ғўза тунламининг тухуми гумбазсимон бўлади, диаметри 0,5-0,7 мм, баландлиги 0,4-0,5 мм келади. Юқорисидан асосигача ўзига хос 26-28 та қовурғачалар – радиуслар ўтган. Қўйилган тухумлар дастлаб оқиш-кулранг, кейин эса қўнғир бўлади. Капалаклар тухумларини асосан якка-якка қилиб ғўза пояларининг ўсув нуқталари яқинидаги баргларга, шона гулёнбаргчаларига ва шона ҳамда гул асосларига қўяди. Қуртининг ранги оч яшилдан то қизғиш-қўнғиргача, узунлиги 35—40 мм; боши сариқ, кўкрак қалқони мармарсимон нақшли. Танаси бўйлаб учта кенг йўл ўтади, қорни оқиш. Ғумбаги қизғиш-жигарранг, узунлиги 15—20 мм. Ғўза тунламининг ғумбаги тупроқда 10—15 см чуқурликда қишлайди. Ҳаво ҳарорати ўртача 18 — 20° бўлганда ғумбакдан капалаклар ёппасига учиб чиқа бошлайди. Ғўза тунламининг урғочиси бақувватлиги ва қўшимча озиқланишига қараб 400 дан 2000 тагача тухум қўйиши мумкин. Мавсумда ғўза тунлами уч-тўрт авлод беради, бунда ҳар бир авлодни ривожланиши бир хил муддатда кечмайди. Маккажўхори кўсак қурти учун ёқимли экинлардан бири бўлиб ҳисобланади, шунинг учун бу зараркунанда маккажўхори экинларига катта зарар етказиши мумкин. Бунга сабаб маккажўхори кўсак қурти учун тўйимли озиқадир. Шунинг учун ҳам маккажўхори ғўза тунламини жалб этувчи экин бўлиб ҳисобланиб, зараркунандани йиғувчи уяси (резерватори) бўлиб ҳам ҳисобланади. Бу эса маккажўхори ва унинг атрофидаги ғўзани тунламдан сақлаш учун мутахассислардан алоҳида диққат талаб этади. Ғўза тунламининг капалаги тухумларини асосан маккажўхори сўталарининг попугига якка-якка қилиб қўяди. Зараркунанданинг биринчи авлоди июнда, иккинчиси ва учинчиси августда гуллаган маккажўхорига ўз тухумини қўяди. Биринчи ёшдаги қуртлар маккажўхорининг рўвагини ва попугини зарарлайди, катталашган сари сўтани ўраган баргларнинг остига кириб, сўта учидаги донларни кемиради. Сўтанинг ичига кириб олиб, то тубигача йўл солиши ва уни ахлати билан ифлослантириши мумкин.
Agrotexnik qarshi kurashish chorasi
Ғўза тунлами муваффақиятли ривожланишини олдини оладиган комплекс ташкилий – хўжалик ва агротехник тадбир-чораларни амалга ошириш лозим. Бегона ўтларни, экин қолдиқларини ва бегона ўтларни олиб ташлашда оралиқларни жорий қилиш таклиф қилинади. Популяцияларини бошқариш тактикаси сифатида экинлар ёки экинлар тизими ва ерни бошқаришнинг маданий манипуляцияси синаб кўрилган. Тузоқни кесиш ва экиш учун чалғитувчи ўсимликлар ўтмишда кенг қўлланилган ва тавсия этилган бўлсада, чекланган муваффақиятга эришилган. Ғўзага келсак, маккажўхори ва жўхори ўсимликлари популяциясини сақлаб қолиш учун жуда қисқа вақтга эга бўлади. Пиретроидларга чидамли бўлиб қишлаш популяциясини камайтириш учун ғўза майдонларини ҳайдаш муҳим ҳисобланади.
Biologik qarshi kurashish chorasi
Силос ҳамда дон учун экилган маккажўхорида ғўза тунлами ривожланишини феромон тутқич ёрдамида аниқлаш. Тутқичларга капалак туша бошлаб, у кунига ўртача 2-3 та ва ундан кўпини ташкил этса, дарҳол далага трихограмма кушандасини қабул қилинган низомларга асосан ишлатиш. Кейинчалик катта ёшдаги қуртлар пайдо бўлса, бракон кушандасини ҳар гектарга 200 дан 1000 (1:10-15) тагача тарқатиш лозим. Маккажўхорида ғўза тунлами шартли равишда кучли ривожланадиган ерларда ер аппаратлари ёрдамида ишлов ўтказиш учун, мўлжалланган маккажўхорини экиш схемасида, махсус паст бўйли оралиқ экинларини (мисол учун лавлагини) назарда тутиш керак. Амалиётда бу ҳар 50 м жўхоридан сўнг 4,8 м (2 марта сеялка ўтиши) оралиқ экинини экишдан иборат.
Kimyoviy qarshi kurashish chorasi
Ғўза тунлами капалаги катта, танасининг узунлиги 12 - 20 мм, қанотларини ёзганда 30-40 мм келади. Танаси сарғиш қизил, кўкиш - кулранг бўлади. Олдинги жуфт қанотларининг ўртасида биттадан юмалоқ, юқорисида эса биттадан сезилар – сезилмас қора доғи бор. Орқа қанотларининг ранги олдинги қанотларига нисбатан очроқ, четларида кенг қора ойсимон чизиғи бор. Инсектицидлар билан ишлов бериш зараркунандани 80% гача камайтиради. Ҳар 100 тупда 10-12 дона тухум ва қурт аниқланганда ВЕРТИМАЙК 20% сус.к, (таъсир этувчи модд. Абамектин) 0.06 л/ га қўллаш мумкин.